ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ∆ΑΣ ΝΕΟ & ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 4 ΣΕΛΙ∆ΕΣ
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 23 ΜΑΪΟΥ 2016 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ(ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ)- ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ(ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΤΕΣΣΕΡΙΣ (4)
ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΜΑ
Α1 Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:
α. Κόμμα του Γ. Θεοτόκη
β. Προσωρινή Κυβέρνησις της Κρήτης (1905)
γ. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. Μονάδες 15
ΘΕΜΑ Α2 Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:
α. Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα στην Ελλάδα.
β. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραιτήθηκε από τη θέση του ως Υπουργού Δικαιοσύνης της Κρητικής Πολιτείας στις 18 Μαρτίου 1901.
γ. Τον Φεβρουάριο του 1913 πραγματοποιήθηκε η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
δ. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την εθνική οικονομία.
ε. Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση του 1932 εξάντλησαν τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Μονάδες 10
ΘΕΜΑ Β1 Να αναφέρετε τους φορείς οργάνωσης της παλιννόστησης (μονάδες 7) και τις συνθήκες που βρήκαν οι πρόσφυγες του πρώτου διωγμού (1914-1918), όταν επέστρεψαν στις εστίες τους (μονάδες 6). Μονάδες 13
ΘΕΜΑ Β2 Ποια εμπόδια αντιμετώπισε η αστική αποκατάσταση των προσφύγων κατά τη δεκαετία του 1920; Μονάδες 12 ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΘΕΜΑ Γ1 Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε:
ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ∆ΑΣ ΝΕΟ & ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 4 ΣΕΛΙ∆ΕΣ
α. στην ασάφεια του ελληνικού συντάγματος του 1864, ως προς την ανάθεση της εντολής για σχηματισμό κυβέρνησης, και στο πρόβλημα που αυτή προκαλούσε (μονάδες 8) β. στη ρύθμιση με την οποία επιχειρήθηκε η επίλυση του προβλήματος (μονάδες 10) και στις συνέπειές της στο κοινοβουλευτικό σύστημα (μονάδες 7). Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ Α Λίγες μέρες μετά το όργιο της εκλογικής νοθείας, στις 29 Ιουνίου 1874, τυπώνεται στην εφημερίδα Καιροί το πολιτικό Κατηγορώ του Χαρίλαου Τρικούπη, υπό τον οικείο πλέον τίτλο «Τις πταίει;». […] [Σύμφωνα με τον Τρικούπη] αποκλειστικός υπεύθυνος της παρατεταμένης πολιτικής κρίσης που μαστίζει τον τόπο είναι ο θρόνος, «το στοιχείον εις το οποίον διά της διαστροφής των συνταγματικών ημών θεσμών συνεκεντρώθη ολόκληρος η εξουσία». Ο Τρικούπης αποδοκιμάζει οποιαδήποτε άλλη εκδοχή, που θα επέρριπτε ευθύνες στο λαό ή στα πολιτικά κόμματα: για το Μεσολογγίτη πολιτικό, το μεν έθνος βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα «της υποταγής εις την αυθαιρεσίαν ή της επαναστάσεως», οι δε πολιτικοί είναι ανίκανοι να αντικρούσουν τον απόλυτα μοναρχικό τρόπο διακυβέρνησης που έχει επιλέξει το στέμμα, εκτός από αυτούς που συνηγορούν και υποθάλπουν τη βασιλική αυταρχικότητα. Η αιχμηρή πολιτική θέση του Τρικούπη ολοκληρώνεται με το εξής συμπέρασμα: ο σχηματισμός κυβερνήσεων πλειοψηφίας και η διαμόρφωση δικομματικού συστήματος είναι η μόνη θεραπεία της νόσου, αυτή που απομακρύνει το έθνος από την επαναστατική, λανθασμένη και ριψοκίνδυνη, κατά την άποψή του, προοπτική.
Ν. Μαρωνίτη, «Η εποχή του Γεωργίου Α΄. Πολιτική ανανέωση και αλυτρωτισμός», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 14.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώματα του λαού περί την εκλογήν των βουλευτών σεβασμός της κυβερνήσεώς μου, ούτως ενδελεχής θέλει είσθαι η παρ’ εμού αναγνώρισις των από του γράμματος και του πνεύματος του συντάγματος στηριζομένων προνομιών των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνομίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς καθήκοντα επιβαλλόμενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’ εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, απεκδέχομαι* ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου, ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του πολιτεύματος.
*απεκδέχομαι: προσδοκώ.
Βασιλικός λόγος στη Βουλή, 11 Αυγούστου 1875, στο Βιβλίο μαθητή Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ’ Τάξη Γενικού Λυκείου, Αθήνα, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2015, σ. 79.
ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙ∆ΑΣ ΝΕΟ & ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 4 ΣΕΛΙ∆ΕΣ
ΘΕΜΑ Δ1 Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε στις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871 και του 1917 για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα, και ειδικότερα: α. στους στόχους και το περιεχόμενο των ρυθμίσεων (μονάδες 15) β. στην υλοποίησή τους (μονάδες 10). Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ Α Οι λόγοι που ωθούν την κυβέρνηση Κουμουνδούρου στη σημαντική αυτή θεσμική μεταβολή είναι πολλαπλοί. α) Λόγοι οικονομικοί: Με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 το κράτος επιχειρεί να επαυξήσει τα δικά του έσοδα από τα ποσά της εξαγοράς, όπως και των τραπεζών και των εμπορικών ομάδων, καθώς έρχεται να ενισχύσει τις φυτείες και το μικρό ή μεσαίο οικογενειακό κλήρο. Με την επέκταση των εξαγωγών του αγροτικού προϊόντος των φυτειών, οι εμπορικές ομάδες θα δουν μια ταχεία ανάπτυξή τους, ενώ ταυτόχρονα θα ενισχυθεί ο ρόλος τους στη δανειοδότηση των τρεχουσών αναγκών των νέων τώρα μικροπαραγωγών. Με την παραχώρηση της δημόσιας γης, το κράτος θα στερηθεί το 25% της ακαθάριστης παραγωγής, αλλά θα αποκτήσει νέες πηγές εσόδων, τους φόρους και τους δασμούς, που θα επιβληθούν στο αυξημένο τώρα αγροτικό προϊόν των φυτειών, καθώς θα έχουμε μια επέκταση της επιχειρηματικής δραστηριότητας και αύξηση της παραγωγής. β) Λόγοι κοινωνικοί: Αν και δεν υπάρχει κάποιο συγκροτημένο κίνημα ακτημόνων, οι καταπατήσεις των εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών εκ μέρους μη κληρούχων ή μικροϊδιοκτητών σε διάφορες περιοχές της χώρας, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που δημιουργούν εστίες εντάσεων, συνηγορούν για την προικοδότηση αυτών των κοινωνικών ομάδων με «λαχίδια»* εθνικής γης. […] Το όλο εγχείρημα μπορούμε να το δούμε ως ένα μέρος της όλης προσπάθειας του Α. Κουμουνδούρου, που αγκαλιάζει την περίοδο 18601880 και αποσκοπεί με την ανάπτυξη της γεωργίας […] στην προώθηση της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα.
*λαχίδια: τεμάχια γης. Θ. Καλαφάτης, «Η αγροτική οικονομία. Όψεις της αγροτικής ανάπτυξης», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 72.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β Πρόθεση των Φιλελευθέρων ήταν να ενισχύσουν το εθνικό φρόνημα των χωρικών, βασικής πηγής οπλιτών για τους επερχόμενους πολέμους, αλλά και να ενισχύσουν την έλξη που ασκούσε το ελληνικό εθνικό πρόγραμμα μεταξύ των ποικίλων χριστιανικών πληθυσμών της Βόρειας Ελλάδας. Η ρητή υπόσχεση μιας εκτεταμένης αγροτικής μεταρρύθμισης εντάσσεται στην πολιτική αυτή, η οποία είχε άμεσα θετικά αποτελέσματα και προς τις δύο κατευθύνσεις. Αρχικά, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (ειδικώς
ΑΡΧΗ 4ΗΣ ΣΕΛΙ∆ΑΣ ΝΕΟ & ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ – Γ΄ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΤΕΛΟΣ 4ΗΣ ΑΠΟ 4 ΣΕΛΙ∆ΕΣ
βεβαίως των χριστιανών γαιοκτημόνων) προβλεπόταν να γίνει εκουσίως, με διάφορα προγράμματα χρηματοδότησης των ακτημόνων αγοραστών και με αργούς ρυθμούς. Η όξυνση, όμως, των ενδοαστικών συγκρούσεων και ο Διχασμός του πολιτικού κόσμου έσπρωξε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης να υιοθετήσει ένα πιο ριζοσπαστικό πρόγραμμα υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης. Σ. Δ. Πετμεζάς, «Αγροτική oικονομία. Tα όρια του μοντέλου αγροτικής ανάπτυξης του 19ου αιώνα», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας 1900-1940, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2009, σ. 219.
ΚΕΙΜΕΝΟ Γ Η λύση που επελέγη ήταν η αναπαραγωγή, στη Βόρειο Ελλάδα, του νοτιοελλαδικού κοινωνικού προτύπου, το οποίο στηριζόταν στη μικρή ιδιοκτησία και την οικογενειακή αγροτική εκμετάλλευση. Το πρότυπο αυτό είχε αποδειχτεί αρκετά επιτυχημένο, αν όχι από οικονομική οπωσδήποτε από πολιτική άποψη, καθώς είχε συμβάλει [...] στη σταθεροποίηση της κρατικής εξουσίας και του πολιτεύματος. Η διανομή γης ήταν το κυριότερο όπλο που διέθετε το ελληνικό κράτος προκειμένου να νομιμοποιήσει την κυριαρχία του στη Βόρειο Ελλάδα. […] Η αγροτική μεταρρύθμιση άρχισε τελικά να υλοποιείται από το 1923 και ύστερα […]. Η γη που διένειμε τότε το κράτος ανήκε προηγουμένως κυρίως σε Τούρκους και Βουλγάρους που είχαν αποχωρήσει, στο πλαίσιο της ανταλλαγής των πληθυσμών, αλλά και σε έλληνες μεγαλογαιοκτήμονες. Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία 19ος – 20ός αιώνας. Από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα, Νεφέλη 2007, σσ. 130-131.
ΟΔΗΓΙΕΣ (για τους εξεταζομένους) 1. Στο εξώφυλλο να γράψετε το εξεταζόμενο μάθημα. Στο εσώφυλλο πάνωπάνω να συμπληρώσετε τα ατομικά σας στοιχεία. Στην αρχή των απαντήσεών σας να γράψετε πάνω-πάνω την ημερομηνία και το εξεταζόμενο μάθημα. Να μην αντιγράψετε τα θέματα στο τετράδιο και να μη γράψετε πουθενά στις απαντήσεις σας το όνομά σας.
2. Να γράψετε το ονοματεπώνυμό σας στο πάνω μέρος των φωτοαντιγράφων, αμέσως μόλις σας παραδοθούν. Τυχόν σημειώσεις σας πάνω στα θέματα δεν θα βαθμολογηθούν σε καμία περίπτωση. Κατά την αποχώρησή σας, να παραδώσετε μαζί με το τετράδιο και τα φωτοαντίγραφα.
3. Να απαντήσετε στο τετράδιό σας σε όλα τα θέματα μόνο με μπλε ή μόνο με μαύρο στυλό με μελάνι που δεν σβήνει.
4. Κάθε απάντηση τεκμηριωμένη είναι αποδεκτή.
5. Διάρκεια εξέτασης: τρεις (3) ώρες μετά τη διανομή των φωτοαντιγράφων.
6. Χρόνος δυνατής αποχώρησης: 10.00 π.μ.
ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ KΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ
Φιλολογικό Φροντιστήριο
Ιστορία 2016
Ενδεικτικές απαντήσεις
Επιμέλεια: Χρανιώτης Γιώργος
ΟΜΑΔΑ Α΄
ΘΕΜΑ Α1
α. Κόμμα Γ. Θεοτόκη: σ. 92 - 93 : “Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη... τον πυρήνα των Αντιβενιζελικών”.
β. Προσωρινή Κυβέρνησις της Κρήτης : σ. 213 - 214 : “Στο μεταξύ ....Το Θέρισο”.
γ. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής: σ. 152: “Με βάση το άρθρο 11.... ανταλλαξίμων” και σ. 146 :
“Περίπου 200.000 Έλληνες ...... Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής”.
ΘΕΜΑ Α2
α. Σωστό
β. Λάθος
γ. Λάθος
δ. Λάθος
ε. Σωστό
ΘΕΜΑ Β1
σ. 142 - 143: “Η επιστροφή των προσφύγων.... το δρόμο της προσφυγιάς”
ΘΕΜΑ Β2
σ. 157: “Την αστική αποκατάσταση ...... επέκταση λιμανιών κ.α.)” και σ. 158:
“Η οικοδόμηση των συνοικισμών .... χώροι πρασίνου κ.α.)”.[ προαιρετικά].
ΟΜΑΔΑ Β΄
ΘΕΜΑ Γ1
α.
Παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α΄, η Εθνοσυνέλευση επέβαλε την αρχή να
προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό που δεν ορίστηκε με
σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή
σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας
της Βουλής. Ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της
αρεσκείας του, μέχρι την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το 1875. Όπως προκύπτει από το
παράθεμα α΄ η πρακτική του βασιλιά οδηγούσε σε υπονόμευση των κοινοβουλευτικών θεσμών,
όπως για παράδειγμα η εκτεταμένη νοθεία στις εκλογές του Ιουνίου του 1874. Σύμφωνα με τον
Χαρίλαο Τρικούπη που δημοσίευσε τις απόψεις του στην εφημερίδα Καιροί στις 29 Ιουνίου με τίτλο
“Τις πταίει” ο μονάρχης ήταν αποκλειστικά υπόλογος της διαρκούς πολιτικής κρίσης καθώς με τις
ενέργειες του εκφύλιζε του συνταγματικούς θεσμούς ασκώντας συγκεντρωτική εξουσία. Ο Τρικούπης
απέρριπτε την άποψη ότι ο λαός και τα κόμματα ευθύνονταν για την πολιτική κρίση υποστηρίζοντας
ότι ο μεν λαός αντιμετωπιζε το δίλημμα ή της υποταγής στην αυθαιρεσία του στέμματος ή της
επανάστασης, οι δε πολιτικοί ήταν “ανίκανοι” να προβάλλουν αντίσταση στον απόλυτο μοναρχικό
τρόπο διακυβέρνησης εκτός από αυτούς που αποδέχονταν και υποκινούσαν τις αυταρχικές μεθόδους
του παλατιού.
β.
Η αρχή της δεδηλωμένης ψηφίστηκε το 1875. Η ιδέα ανήκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο
Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας
ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Για
να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης
μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των
βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν
κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες
κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Σύμφωνα με τον Τρικούπη η επιβολή του δικομματισμού και η
δημιουργία κυβερνήσεων πλειοψηφίας θα περιόριζε στο έπακρο την αντικοινοβουλευτική πρακτική
του Γεωργίου Α΄ και θα εξασφάλιζε την πολιτική σταθερότητα απομακρύνοντας τον κίνδυνο της
επανάστασης. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού
του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική
ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε μεταβολή του πολιτικού τοπίου. Αντιθέτως, ο βασιλιάς ε
μφανίζεται στον λόγο που εκφώνησε στη Βουλή στις 11 Αυγούστου του 1875 να εισηγείται ο ίδιος
την αρχή της δεδηλωμένης. Αρχικά, αφού τονίζει με έμφαση ότι σεβάστηκε την αρχή της λαϊκής
κυριαρχίας (“ όπως πλήρης υπήρξεν... Κυβερνήσεως μου”) και ότι αναγνωρίζει το σύνταγμα και τον κανονισμό της
Βουλής για τιν καθορισμό των προσόντων των βουλευτών (“ούτως ενδελεχής ..... επιβαλλόμενα εις
αυτήν”) απαιτούσε ως βασική προϋπόθεση για τη συγκρότηση κυβέρνησης την δεδηλωμένη
εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής πρροσδοκώντας ότι η Βουλή θα την κατοχυρώνε με στόχο
την αρμονική λειτουργία του πολιτεύματος. Το διάστημα μεταξύ του 1875 και του 1880 αποτελεί
μεταβατική περίοδο. Στις εκλογές του 1875 και του 1879 κανένα κόμμα δεν κέρδισε την
κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, τα δύο μεγάλα κόμματα, του
Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, έλεγχαν το 92,2% των εδρών στο Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό
σύστημα και ο δικομματισμός θεμελιώθηκαν.
ΘΕΜΑ Δ1
α.
Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί,
με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους. Στο παράθεμα α΄ διευκρινίζονται οι
κοινωνικοί λόγοι - στόχοι της μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Κουμουνδούρου. Συγκεκριμένα,
αν και δεν αναπτύχθηκε αγροτικό κίνημα η διανομή τεμαχίων γης στους ακτήμονες, το 1870 - 1871,
αποσκοπούσε στην εκτόνωση των κοινωνικών εντάσεων, σε πανελλαδικό επίπεδο(ιδίως στην Πελοππόνησο), λόγω καταπατήσεων των εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών από τους
κληρούχους ή τους μικροιδιοκτήτες. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από
τη διαδικασία της εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές
δημοσιονομικό αδιέξοδο. Επεξηγηματικά, η α΄ πηγή επισημαίνει ότι το ελληνικό κράτος μέσω της
ενίσχυσης των φυτειών και του μικρού ή μεσαίου γεωργικού κλήρου επιχειρούσε να επαυξήσει τα δικά τ
ου έσοδα από το ποσά της εξαγοράς, όπως και του τραπεζικού συστήματος και των εμπόρων. Αναφορικά
με τους εμπόρους στόχευε, μέσω της επέκτασης των εξαγωγών του αγροτικού προϊόντος των φυτειών,
στην ανάπτυξη τους και την ενίσχυση του ρόλο τους στην εξασφάλιση πιστώσεων των νέων
μικροκαλλιεργητών. Επιπροσθέτως, μολονότι θα στερούνταν το 25% της ακαθάριστης παραγωγής
επεδίωκε στην εξασφάλιση νέων εσόδων όπως φόροι και δασμοί που θα επιβάλονταν στο αυξημένο
προϊόν των φυτειών λόγω της επέκτασης της επιχειρηματικής δραστηριότητας και την αύξηση της
παραγωγής. Ουσιαστικά, όπως αναφέρει και η α΄ πηγή, ο Κουμουνδούρος συνέδεε την ανάπτυξη του
αγροτικού τομέα με την εκβιομηχάνιση της χώρας. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην
πραγματικότητα μόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό.
Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα ταραγμένα
χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και του «εθνικού διχασμού». Το 1917 η κυβέρνηση του
Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης. Ο
στόχος ήταν διπλός: αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης
στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη
κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Επιπροσθέτως η β πηγή σημειώνει ότι οι
Φιλελεύθεροι, στη συγκυρία των πολέμων (κυρίως Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) και της υλοποίησης
της Μεγάλης Ιδέας, επιθυμούσαν να ενισχύσουν το “εθνικό φρόνημα” των αγροτών που
αποτελούσαν την βασική πηγή κληρωτών για στρατολόγηση αλλά και να ενθαρρύνει την έλξη που
ασκούσε το πρόγραμμα διανομής της γης στους χριστιανικούς πληθυσμούς των Νέων Χωρών.
Ως προς το περιεχόμενο η μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Βενιζέλου ήταν ριζοσπαστική λόγω και
των ενδοαστικών συγκρούσεων και του Εθνικού Διχασμού καθώς η απαλλοτρίωση ήταν
υποχρεωτική ενώ αρχικά προβλεπόταν να είναι εκούσια με χρηματοδοτούμενα προγράμματα των
ακτημόνων αγοραστών και με αργούς ρυθμούς. Επιπλέον, όπως καταγράφεται στο παράθεμα
γ΄ υιοθετώντας το πρότυπο της Παλαιάς Ελλάδας με το μοντέλο της μικρής ιδιοκτησίας και της
οικογενειακής αγροτικής εκμετάλλευσης αποσκοπούσε στην σταθεροποίηση της πολιτικής εξουσίας,
του πολιτεματος και τη νομιμοποίηση της κυριαρχίας της Βενιζελικής παράταξης στη Βόρεια Ελλάδα.
β.
Για την υλοποίηση της μεταρρύθμισης του 1870 - 1871, σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές
ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο τα
80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα. Από το 1870 ως το 1911
διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 370.000 παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι
φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν
περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Πρέπει να επισημανθεί ότι για
τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδενδρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης
των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών
. Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με
τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα χρόνια, από το 1833
μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών
πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας.
Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε
δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων
βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος.
Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο
68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε
40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική
μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία της χώρας σε καθεστώς
μικροϊδιοκτησίας. Χαρακτηριστικά η γ΄ πηγή αναφέρει ότι η μεταρρύθμιση ξεκίνησε να
υλοποιείται από το 1923 και μετά διανέμοντας εκτάσεις γης που ανήκαν σε Τούρκους και
Βουλγάρους ανταλλάξιμους αλλά και σε Έλληνες γαιοκτήμονες. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση
δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν
την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύματα των εμπόρων. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η
κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών οργανισμών παρέμβασης
και παραγωγικών συνεταιρισμών. Το αγροτικό ζήτημα απέκτησε έτσι νέο περιεχόμενο, χωρίς να
προκαλέσει τις εντάσεις που γνώρισαν άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουμανία
κ.λπ.).
